جوهر نمک که با نام علمی هیدروکلریک اسید (Hydrochloric Acid) شناخته می‌شود، یکی از قوی‌ترین اسیدهای معدنی است که در بسیاری از صنایع و مصارف خانگی استفاده می‌شود. فرمول شیمیایی آن HCl بوده و از ترکیب گاز کلرید هیدروژن (HCl) با آب تشکیل می‌شود. این اسید بی‌رنگ، بسیار خورنده و دارای بوی تند و سوزاننده‌ای است. در گذشته به جوهر نمک، «روح نمک» نیز گفته می‌شد زیرا از واکنش نمک طعام با اسید سولفوریک تولید می‌گردید. امروزه تولید آن به روش صنعتی و در مقیاس بالا انجام می‌شود.
جوهر نمک یا هیدروکلریک اسید، یکی از اسیدهای قوی و پرکاربرد در صنایع مختلف است که از تمیزکاری تا تولید مواد شیمیایی در زندگی ما نقش دارد. هرچند این ماده در صورت استفاده صحیح بسیار مفید است، اما بی‌احتیاطی در مصرف آن می‌تواند خطرناک و حتی مرگ‌آور باشد. بنابراین همیشه باید از تجهیزات ایمنی استفاده کرده و از ترکیب آن با مواد شوینده دیگر خودداری کرد.
خواص فیزیکی و شیمیایی جوهر نمک
جوهر نمک از نظر فیزیکی مایعی شفاف و بی‌رنگ با بوی تند و تحریک‌کننده است. این ماده در دمای معمولی به‌راحتی بخار می‌شود و بخارات آن می‌تواند چشم و مجاری تنفسی را تحریک کند.
ویژگی‌های مهم جوهر نمک:
- فرمول شیمیایی: HCl
- حالت فیزیکی: مایع بی‌رنگ
- چگالی: حدود 1.19 g/cm³
- نقطه جوش: حدود 110 درجه سانتی‌گراد
- pH محلول: کمتر از 1 (بسیار اسیدی)
- محلول در آب، الکل و برخی حلال‌های آلی
قدرت اسیدی بسیار زیاد جوهر نمک باعث شده در واکنش‌های شیمیایی به‌عنوان عامل اسیدی‌کننده و خورنده فلزات مورد استفاده قرار گیرد.
کاربردهای جوهر نمک در صنایع مختلف
جوهر نمک یکی از مواد شیمیایی پایه‌ای است که در صدها فرآیند صنعتی به کار می‌رود. برخی از کاربردهای اصلی آن عبارت‌اند از:
- صنعت فلزات
در کارخانه‌های فولاد و فلزکاری از جوهر نمک برای شست‌وشو، زنگ‌زدایی و تمیز کردن سطح فلزات قبل از آبکاری استفاده می‌شود. این فرآیند را “Pickling” یا “چربی‌گیری اسیدی” می‌نامند.
- تولید مواد شیمیایی
هیدروکلریک اسید در تولید ترکیبات کلردار مانند کلرید روی، کلرید کلسیم و PVC نقش کلیدی دارد.
- صنایع غذایی
در غلظت‌های پایین، جوهر نمک برای تنظیم pH مواد غذایی، تولید ژلاتین و نوشیدنی‌ها استفاده می‌شود. البته در این موارد از گرید خوراکی و رقیق‌شده استفاده می‌شود.
در برخی سیستم‌های تصفیه فاضلاب، از جوهر نمک برای تنظیم اسیدیته آب و حذف قلیاها بهره گرفته می‌شود.
- مصارف خانگی
در منازل، جوهر نمک معمولاً برای تمیز کردن سرامیک، سرویس بهداشتی، کف و رفع جرم آهک استفاده می‌شود، ولی باید با احتیاط بسیار زیاد انجام شود.
خطرات استفاده از جوهر نمک
استفاده نادرست از جوهر نمک می‌تواند بسیار خطرناک باشد. این ماده بخارات سمی تولید می‌کند و تماس مستقیم آن با پوست یا چشم باعث سوختگی شیمیایی شدید می‌شود.
مهم‌ترین هشدارها:
- هرگز جوهر نمک را با وایتکس یا سایر شوینده‌ها ترکیب نکنید. ترکیب این دو گاز کلر سمی تولید می‌کند.
- هنگام استفاده، از دستکش، ماسک و عینک ایمنی استفاده کنید.
- در فضای بسته و بدون تهویه از آن استفاده نکنید.
- تماس با پوست یا چشم باید فوراً با آب فراوان شسته شود.
تفاوت جوهر نمک صنعتی و خانگی
جوهر نمک صنعتی معمولاً دارای غلظت بالاتر (حدود ۳۵٪) است و برای کاربردهای شیمیایی و فلزکاری به کار می‌رود. اما جوهر نمک خانگی رقیق‌تر (حدود ۱۰٪ تا ۱۵٪) است و برای جرم‌گیری و نظافت سطوح استفاده می‌شود. استفاده از جوهر نمک صنعتی در منزل بسیار خطرناک است و باید از محصولات مخصوص خانگی استفاده کرد.
نحوه تولید جوهر نمک
جوهر نمک در صنایع شیمیایی از ترکیب مستقیم گاز کلر و هیدروژن در دمای بالا به دست می‌آید. واکنش اصلی به صورت زیر است:
H₂ + Cl₂ → 2HCl
گاز حاصل سپس در آب حل می‌شود تا محلول مایع هیدروکلریک اسید تشکیل شود.
نقش جوهر نمک در محیط زیست
در غلظت‌های بالا، بخارات جوهر نمک می‌تواند به محیط زیست و سیستم تنفسی موجودات زنده آسیب برساند. اما در غلظت‌های کنترل‌شده و صنعتی، این ماده تحت استانداردهای زیست‌محیطی استفاده می‌شود و در تصفیه پساب‌ها نقش مثبت دارد.
